Zaterdag 28 september 2024, 17u in Cinema Lumière Brugge.

Oleksandr Dovzjenko | 1930 | Oekraïne | 76’ | Tussentitels: Oekraïens | Ondertitels: Engels.

Live pianobegeleiding: Jozef Sercu.

De film handelt over de collectivisatie van de Oekraïense landbouw. De film speelt zich af in een klein Oekraïens dorp waarin men ongeduldig op een tractor wacht, die de autoriteiten aan de kolchoz hadden beloofd. Wanneer de tractor eindelijk aankomt, volgt er een conflict. De jonge Vasili waagt het de grensstenen om te ploegen, die tot dusver de velden van de grootgrondbezitters markeerden. Hij wordt daarom neergeschoten door een koelak.

Weetje: ‘Earth is commonly regarded as Dovzhenko's masterpiece and as one of the greatest films ever made. The film was voted number 10 on the prestigious Brussels 12 list at the 1958 World Expo.’ (Wikipedia)

De film wordt ingeleid door Jeremy Hicks. Zie ook de lezing voorafgaand aan de filmvertoning (gratis met filmticket voor Aarde.)

Oxford-geleerde Yuval Noah Harari populariseerde het idee dat niet de mens tarwe domesticeerde, maar dat het graan ons temde. In zijn boek Sapiens uit 2015 merkt hij op dat tarwe slopende arbeid vereist om te planten en te oogsten. Maar omdat tarwe accumulatie mogelijk maakte, overtuigden evolutionaire krachten de telers om zich ernaast te vestigen, langer te blijven – en hun pijn te vermenigvuldigen. De Agrarische Revolutie, zo betoogt hij, sloot mensen op in ongelukkige huizen terwijl het nederige, ooit regionale tarwezaad zich over de wereld verspreidde en vrij rondzwierf.

Tarwe speelt een centrale rol in Alexander Dovzhenko's stille film Aarde (Earth | Zemlya) uit 1930. In deze film, waarin wuivende tarwevelden zich uitstrekken tot aan de horizon, lijkt het graan een even sluwe meester als Harari het beschrijft. Onvoorspelbaar, net als de planeet waarnaar het vernoemd is, brandt Dovzhenko's Aarde een aantal pakkende beelden op ons netvlies die de interactie tussen mens en natuur verkennen. Zoals het iconische beeld van een vrouwengezicht naast de weidse openheid van een zonnebloem tegen de grote hemel. De film bevat briljante juxtaposities, zoals een oudere man die geniet van een laatste hap appel voordat hij achteroverleunt op een bed van composterend fruit om te sterven. Of fysieke humor, zoals boeren die in de radiator van een tractor urineren om oververhitting tegen te gaan. De rauwe kracht van lichamen wordt getoond in beelden van nieuwsgierige, gespierde paarden en een naakte vrouw in een staat van pure woede. Er heerst een surreële magie wanneer de hoofdpersoon, een pragmatische jongeman die machine-efficiëntie en coöperatief eigendom introduceert, een fantastisch verlichte solo-folkloredans begint door de stad.

Het verhaal over de collectieve boerderij in de vroege Sovjet-Unie is eenvoudig: een arme boer en lokale communistische jeugdleider probeert land opnieuw toe te wijzen aan het volk met behulp van een tractor. Aarde ontwart zichzelf echter aan de hand van een reeks grillige regiekeuzes. Een sequentie toont de toekomst van de boerderij, waar overvloedige tarwe vrolijk wordt geoogst door lachende gezichten en wordt gevormd tot heerlijke broden die van de lopende band rollen. Dovzhenko's personages richten hun blik vaak buiten het kader, waardoor kijkers zich afvragen waar ze naar kijken. Soms bewegen de lippen van personages langdurig zonder dat er spraak wordt weergegeven in tussentitels. Dit kan het resultaat zijn van bezuinigingen of van regiekeuzes, zoals wetenschapper Elizabeth A. Papazian betoogt in haar artikel uit 2003 in The Russian Review.

Dovzhenko is op zijn best als regisseur wanneer hij krachtige hartstochten loslaat in de twaalf minuten durende, kruiselings gemonteerde finale. Hier strijden de weeklagende, boze priester, de rouwende vrouw, de kraamvrouw, de loftuiters van het boerderijcollectief en de moordenaar allemaal om onze sympathie. Het is de atheïstische nieuwe orde versus religie, politieke verandering versus de cyclus van het leven, persoonlijke pijn versus collectieve verlichting.

Critici zijn het erover eens dat Aarde stilistisch vooruitstrevend was. De film was het resultaat van een autonome Oekraïense filmproductiescène die zijn hoogtepunt bereikte in de jaren 1927-1930 voordat hij werd ontmanteld en verenigd met de Sovjetproductie. Deze periode produceerde ook andere belangrijke werken zoals De man met de camera van Dziga Vertov en Bread van Nikolaj Sjpikovski (Mykola Shpykovskyi). De Oekraïense filmwereld werd beïnvloed door regionale stromingen en internationale impulsen zoals expressionisme, constructivisme en de avant-garde.

De politieke context van de film was complex en tragisch. Het eerste Vijfjarenplan van Jozef Stalin en de collectivisatie van boerderijen in de Sovjet-Oekraïne leidden tot protesten en massale hongersnood. De Holodomor, de door mensen veroorzaakte hongersnood, werd in de USSR niet openlijk besproken tot aan het glasnosttijdperk.

Aarde werd negen dagen na de première verboden door de Sovjetautoriteiten vanwege beschuldigingen van biologisme en naturalisme. Critici prezen het formele meesterschap van de film, maar vonden ideologische tekortkomingen. Sommige critici, zoals de ‘Kremlin dichter’, noemden de film ‘contrarevolutionaire obsceniteit’. Pas in 1958, na de dood van Dovzhenko, werd de film door de Sovjet-Unie omarmd en uitgeroepen tot een van de belangrijkste films in de wereldcinema.

In de jaren '90 ontstond een andere interpretatie van de film: critici beweerden dat de film biologische levenscycli gebruikte om het idee van veranderingen in de sociale structuur te ondersteunen. Zoals Kozlenko schreef: ‘Dovzhenko is waarschijnlijk de meest prominente en controversiële persoonlijkheid in de Oekraïense Sovjetcultuur.’ Hij ontwikkelde een filosofisch systeem ver verwijderd van dogmatisch communisme, dat futurisme en traditionalisme, utopisme en conservatisme omarmde.

Aarde blijft een wonder om naar te kijken, een fysiek verslag van botsende culturen en een monument van cinematografische geschiedenis. Zoals Papazian stelt, kijken de personages naar een utopie, de hoopvolle belofte van de toekomst in een zeer onrustig heden. Net als de kijkers van vandaag, staren zij naar visioenen van een betere toekomst.

Susan Gerhard (San Francisco Silent Film Festival)

Jozef Sercu (°1974) behaalde in 1996 de meestergraad in muziekschriftuur, optie muziektherapie (Lemmensinstituut, Leuven) en werkte intussen als freelance muziekagoog met kinderen en volwassenen, componist en auteur van liederen voor kinderen, podiumartiest (kleinkunst, wereldmuziek en pop, muziektheater en hedendaagse muziek) in binnen- en buitenland. Hij is tevens werkzaam als docent muzische vorming (muziek, dans en drama) aan de lerarenopleiding Bachelor Lager Onderwijs te VIVES, Campus Torhout. In Gent stichtte en dirigeerde hij zeven jaar het wereldkoor Karibu (1999 - 2006), in Brugge stichtte en dirigeert hij Koor X, een koor dat zingen, een bewuste zelfontwikkeling en verbinding vooropstelt (2015). Naast het puur artistieke en het educatieve muzikale spitst hij zich ook toe op coaching via muziek en lichaamswerk. Hij richtte de vzw Het Poorthuis op in 2019, een organisatie die zich inzet voor meer draagkracht bij jongeren, kinderen en volwassenen. Sinds 2022 heeft Jozef al verschillende stille filmvoorstellingen van Pelliculot van live muziek voorzien. Meer info op: www.jozefsercu.be.

In samenwerking met Dovzhenko Center en Cinea.

Met de steun van: